Over fenomenologisch zelfonderzoek

Fenomenologisch zelfonderzoek? Huh? Wat is dat eigenlijk?
Fenomenologie is in het kort de studie van de directe ervaring. Centraal staat hoe de wereld, waar ik zelf onderdeel van uitmaak, aan mij verschijnt in de door mij geleefde ervaring. Fenomenen zijn zoveel als ‘verschijnselen’. De filosoof Immanuel Kant zou die wereld van de verschijnselen/fenomenen beschrijven als iets waar je als het ware tegen aan ‘botst’: van de stoel waarop ik zit tot de mensen om mij heen en mijn ervaring van mezelf. De fenomenoloog Merleau-Ponty gaat wat dieper in op de fenomenologische aspecten van onze waarneming. Hij doet dat ook a.h.v. de schilderkunst (in zijn boekje Oog en geest). Hij vertelt over hoe het penseel als verlengstuk van ons lichaam ons lichaamsbewustzijn kan verruimen. Steeds staat centraal hoe de door jouw beleefde situatie zich verhoudt tot je directe ervaring in het hier en nu. Wat markeert de grens tussen jouw binnen- en de buitenwereld eigenlijk? Stel je legt je linkerhand op je rechterhand. Kun je onderscheiden wat je van binnenuit voelt en van buitenaf? Hoe je er tegelijkertijd naar kijkt over over nadenkt? Word je geprikkeld door hoe de huid van je hand geplooid is? Ligt je aandacht bij de plakkerigheid van je handpalm? Volg je de associatie die deze ervaring bij je oproept (‘mijn handen beginnen steeds meer op die van mijn moeder te lijken’)? etc.

Binnen de cursus fenomenologisch zelfonderzoek onderzoeken we de ‘randen’ waarmee we ons ‘zelf’ markeren op filosofische, beeldende en Socratische wijze. Wat gebeurt er allemaal op die rand? Wat kom je te weten door je persoonlijke smaak eens onder de loep te nemen? Hoe hangt dat samen met onze manieren van betekenis toeschrijven? En met de gemeenschappen waarbinnen we ons al dan niet in thuis voelen?
Wat vind jij smaakvol en wat niet? Welke verhalen zijn voor jou betekenisgevend? Hoe kom je tot een selectie in je ervaring van de wereld? Welke betekenisgevende kaders zijn daarmee verbonden? Welke anderen neem je mee in je smaakoordeel? Deze en andere vragen zullen we bespreken a.h.v. filosofen en schrijvers die zich hier het hoofd over hebben gebroken én aan de hand van jouw beleving van de wereld.

Vanuit persoonlijke vragen

Binnen welke context voel ik me op mijn gemak? Hoeveel gemak heb ik eigenlijk nodig? Wat kan ik zeggen? Welke gedachten laat ik zien? Van mezelf, van anderen? Wat hoor ik die ander eigenlijk zeggen? En mezelf? Wat zie ik gebeuren? Welke regels hanteer ik in de esthetische keuzes die ik maak? Wat zegt dat over wie ik denk te willen zijn? Wat is de aard van die wil? Hoe nobel het willen weten eigenlijk? En een houding van ‘onwetendheid’?

Binnen de cursus fenomenologisch zelfonderzoek van De Rusteloze Jager vertrek je als deelnemer vanuit persoonlijke vragen. Om tot spannende vragen te komen gebruiken we hiervoor ter inspiratie de Teaching Notes van kunstenaar Paul Thek. Je verkent op kritische[1] wijze en vanuit een houding van ‘onwetendheid’ je eigen beeldend/schrijvend/sprekend handelen in het licht van werk van diverse denkers en kunstenaars. Wat zijn de beelden en verhalen die jouw wereld maken? Hoe is je hoogstpersoonlijke smaak ingebed binnen gemeenschappen van waarden? In welke van die gemeenschappen voelen je je al dan niet thuis? Hoe verschijnt de ander in die verhalen? Als vriend, geliefde, kwaliteitsbewaker, veilige haven, …? Welke ander(-en) schatten we op waarde? Welke stem ontbreekt daarin? Kunnen we invloed uitoefenen op wie we denken te zijn?

Zelfonderzoek
De Franse filosoof uit de 16^e eeuw, Michel de Montaigne, zou zeggen dat we de mens niet leren kennen als we de mens die wij zelf zijn niet onderzoeken. Zelfonderzoek is al zo oud als de weg naar Rome, maar het krijgt niet binnen elk tijdsgewricht dezelfde aandacht of waardering. Het zelfonderzoek binnen De Rusteloze Jager komt via hoogstpersoonlijke vragen altijd uit bij de gemeenschappen van waarden waarbinnen we ons graag ophouden. Uiteraard raken we dan ook aan de vraag waarom we ons dan nu juist binnen díe gemeenschap thuis (willen) voelen. Hoe hangt dat samen met wie we (denken te) willen zijn en met hoe we ons verhouden tot de ander (wie zijn die betekenisgevende anderen voor ons?).

Produceren en consumeren
Tijdens iedere bijeenkomst zal er een kort ‘college’ worden gegeven over het werk van een filosoof en een kunstenaar. Naast de praktische activiteiten, is er dus ook altijd een filosofisch aanbod dat je kunt consumeren. Zo zal er werk worden besproken van bijvoorbeeld denkers en kunstenaars als Plato, Hannah Arendt, Michel de Montaigne, Simone de Beauvoir, Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche, Michel Foucault, Patricia de Martelaere, Susan Sontag, Nāgārjuna, Patañjali, Qiu Zhije, Paul Thek, Martha Rosler.

Verschillen HOVO en De Rusteloze Jager
Hier vind je het volledige programma van de cursus bij HOVO en het programma zoals dat bij De Rusteloze Jager wordt aangeboden. Het verschil zit ‘m met name in de groepsgrootte. De cursus bij HOVO gaat iets meer over zelfonderzoek, bij De Rusteloze Jager produceer je zelf meer en wordt dat uitvoeriger besproken. Er zijn bij De Rusteloze Jager minder bijeenkomsten (8 i.p.v. 10, maar ze duren langer (2u per bijeenkomst i.p.v. 1,5u bij HOVO).

Het zelfonderzoek vertrekt niet vanuit een probleemsituatie, maar vanuit banale alledaagse (existentiële) vragen. Waarom zal ik vandaag mijn bed uitkomen? Welke kleren trek ik aan? Wie wil ik zijn voor anderen? Binnen welke context voel ik me op mijn gemak? Hoeveel gemak heb ik nodig? Waar baseer ik dat op? Wat kan ik hopen? Weet ik eigenlijk wat ik wil? Wat is de aard van die wil? Wat kan ik daarover te weten komen? Hoe verken ik het doebare, het zichtbare en het zegbare? Kan ik zelf maatgevend zijn?
Om dit te verkennen ga je ook zelf produceren!

Persoonlijke en gemeenschappen van waarden verkennen
Dit zijn mogelijke vragen die tijdens de cursusbijeenkomsten een startpunt van zelfonderzoek kunnen vormen. Maar voorop staat natuurlijk dat het zelfonderzoek start vanuit voor jou persoonlijk wezenlijke vragen die jij zelf als deelnemer op tafel legt! De begeleiding is er op gericht je in dat onderzoek te begeleiden, mede vanuit de rijke wereld van de filosofie en de kunsten. Dat wil zeggen dat je de kaders die jouw wereld vormen gaat verkennen, jij bent daarin waardescheppend. De Rusteloze jager is dus geen therapeutische, educatieve of religieuze plek. We verkennen samen hoe oordelen (en in navolging van filosoof Hannah Arendt denk ik dat elke handeling, elk begrip een oordeel is) tot stand komen en wat dat betekent voor wie we denken te zijn.

Reflectie op handelen
Tijdens de bijeenkomsten zul je ook gaan experimenteren met schrijven/maken (esthetische keuzes maken) en het verkennen van werk van diversen kunstenaars/filosofen. Als je zelf als kunstenaar werkzaam bent (scheppend werkt en dat kan in vele domeinen!) kunnen de vragen ook voortkomen uit je eigen praktijk.