Inhoud
Geïnspireerd op de Essays van de 16e-eeuwse denker en schrijver Michel de Montaigne staan tijdens deze gesprekken typisch menselijke zaken centraal. Zoals de liefde, dronkenschap, overtuigingskracht, macht, vertrouwen of gemeenschapszin.
Ieder gesprek wordt ingeluid met een fragment uit een film, serie, boek of kunstwerk. Vervolgens diepen we het thema verder uit in een contemplatieve dialoog, via beeldend experiment of een Socratisch gesprek.
Voor wie?
Filosofische voorkennis is niet nodig, iedereen die plezier schept in het denken en het bevragen van de eigen denkkaders is welkom!
Montaigne zag filosofie als voedsel voor onze nieuwsgierigheid, maar is ook kritisch op de hoogdravende vormen die ze aan kan nemen: ‘Ik versta mij liever in mijzelf dan in Cicero. In de ervaring die ik met mijzelf heb, vind ik voldoende om wijs te worden, als ik maar een goede leerling was’ (Essay over de ervaring). Met die laatste zin doelt hij overigens op zelfbedrog en niet op een gebrek aan kennis!
Vanaf september 2023 worden de filosofische gesprekken op externe locaties gevoerd/aangeboden.
Meer informatie over het programma volgt! Daarnaast begeleid De Rusteloze Jager ook Socratische gesprekken. In reactie op een spannende vraag (zoals: kan ik mezelf kennen? Wat moet ik tolereren? Wanneer moet ik stoppen met helpen? etc.) onderzoeken we, aan de hand van de Socratische methode, een situatie die we zelf hebben meegemaakt/meemaken. Wil je graag eens een gesprek binnen jouw school of organisatie? Stuur een mailtje naar derustelozejager@gmail.com en informeer naar de mogelijkheden.
Marinke Marcelis begeleidde eerder o.a. gesprekken bij Rockacademie, Fontys Hogeschool voor Journalistiek en de studieclub van VNO-NCW Midden Brabant. Zij schreven op LinkedIn een stukje over hun ervaringen.
——————————————————————————–
Wat stond er eerder op het programma?
1#De liefde
De eerste bijeenkomst stond in het teken van de liefde. Vanuit de rede van Diotima, die opgetekend staat in het Symposium van Plato, gingen we met elkaar in gesprek via de contemplatieve dialoog.
Volgens Plato was zij het die Socrates met de eros van het willen in het weten bekend maakte. Hoe lustvol is ons verlangen naar kennis eigenlijk? En waar is zij op gericht? De weg naar wijsheid is volgens Plato niet zo Platoons als de volksmond doet voorkomen… Deze bijeenkomst gaat nog een vervolg krijgen!
2#Oordelen
Vanuit een interview met muzikant Naaz Mohammed en het werk van filosoof Grâce Ndjako doken we in de wereld van het oordelen. Hoe kunnen we, naar het Griekse kritikos, zelf een oordeel leren vellen in de ongerijmdheid die het leven is? Hoe worden we beïnvloed? En moeten we oordelen?, zoals filosoof Hannah Arendt betoogt. Wat bedoelt ze daarmee? Wat is een oordeel anders dan een vooroordeel?
Hoe hangt het oordelen samen met de vorm waarin we communiceren? Welke rol speelt het geschreven woord daarin? En hoe zeggen onze meest banale manieren van handelen iets over de relaties die we al dan niet met anderen (of gemeenschappen van waarden) aan willen gaan?
We besloten de avond met het schrijven van een fenomenologische anekdote om de vele vragen vanuit een persoonlijke ervaring via het schrijven te verkennen.
3#Overtuigingskracht versus ‘de waarheid’
Wat kunnen we leren van de sofisten, de manicheeërs, kunstenaars of toch liever de filosofen en wetenschappers, als het gaat om ‘ware’ kennis?
Geïnspireerd door Prodicus (een taalgeleerde uit de 5e eeuw voor Chr.) zijn we de avond gestart met wat sofistische Fingerspitzengefühl- oefeningen. Maakt een beter onderscheidingsvermogen ons poëtischer? Wat doet dat met onze overtuigingskracht? Brengt het ons dichter bij de waarheid? En wat vinden we daar in morele zin van? Aan het eind van de avond maakten we de balans op: we moesten elkaar toch zien te overtuigen van onze waarheid.
4#Leegte
Vreest de natuur de leegte? Vrezen wij de leegte? Vrezen kunstenaars het witte doek en witte muren? Of hoeven wij geen gaten te dichten en kunnen we haar poëtisch onbevreesd, zoals een denker als Nāgārjuna, bij de neus pakken?
Om de leegte te kunnen naderen doken we eerst terug in de tijd om wat verschillende perspectieven op leegte te kunnen krijgen. Vanuit daar gingen we dieper in op het denken van Nāgārjuna (+/-200 n. chr.). We besluiten de avond met een Socratisch gesprek.
Nāgārjuna over leegte: ‘Wat in wederkerige afhankelijkheid samen is ontstaan, dat wordt uitgelegd als leegte. Dit, het zijn van een wederkerige afhankelijke benaming, is in zichzelf de middenweg.’ (Bron: Jay Garfield, The Fundamental Wisdom of The Middle Way, Oxford University Press)
5# Macht der gewoonte
Hoe hangt onze gewoontevorming samen met wie we denken te zijn? Om die vraag te onderzoeken doken we allereerst in het boek An Enquiry Concerning Human Understanding van David Hume (18e eeuw). Vervolgens gingen we in op het lijden dat met ‘slechte’ gewoontes gepaard kan gaan a.h.v. de Belijdenissen van Augustinus (5e eeuw): is de goddelijke (of ‘goede’) wil de wil die die we zouden moeten willen? En waarom onderwerpen we ons liever vrijwillig aan een tiran (of het tirannieke in ons zelf) dan onze ‘natuurlijke vrijheid’ te volgen? Hiervoor doken we in het Vertoog over de vrijwillige slavernij van de goede vriend van Michel de Montaigne, Étienne de la Boétie (16e eeuw).
De dieren, zo helpe mij God, zullen dan, als de mensen willen luisteren, hen toeroepen: “Leve de vrijheid!” Sommige van die dieren gaan dood als ze gevangen worden genomen. Zoals een vis die uit het water wordt gehaald meteen doodgaat, laten zij zich doodgaan omdat zij niet zonder hun natuurlijke vrijheid kunnen leven. (Fragment uit de vertaling door Charles Teste uit 1836).
Er volgde een discussie a.h.v. de stelling van Simone de Beauvoir (20e eeuw): Je bent de vrijheid te kwader trouw als je bewust bent dat je onderwerping niet noodzakelijk is.
Ondanks de verschillen in persoonlijk perspectief op de stelling, concludeerden we voorlopig, dat als het om gewoontes gaat, je linksom of rechtsom je hart moet volgen, misschien wel om het lijden dat met ‘slechte’ (of minder moralistisch: vervelende) gewoontes gepaard gaat uiteindelijk een grotere last wordt om te dragen dan de ‘goede’ (aangename) gewoontes.
#6 Comfort
Als ik tijdens een lange wandeltocht alleen een droog broodje en wat water bij me heb, kan dat net zo goddelijk smaken als een goede croissant bij een heerlijke kop koffie in een goed verwarmd huis. Hoe situatie gebonden is onze beleving van comfort? Hoe warm willen we erbij zitten? Wanneer wordt het al te ongemakkelijk? Een thema voor feestelijke dagen!
Het herkomst van het woord comfort duidt in de eerste instantie op verlichting bij ongemak. ‘Com’ stamt af van samen en het ‘fort’ van kracht. We doken in verschillende perspectieven van filosofen en dichters op het denken over genieten. Het kunnen voortduren daarvan en tot welke hoogte we dat genieten willen opvoeren. Verlangen we naar een subliem genieten? Verlichting van het lijden, tevredenheid met spijzen en elkaar?
Deze vragen over persoonlijk welbehagen werden tijdens het eerste uur belicht vanuit werk van Sappho, Patañjali, Kant, Nietzsche en Levinas. In het tweede uur voerden we een Socratisch gesprek vanuit persoonlijke vragen van deelnemers als: moet een goed kunstenaar een oncomfortabel leven leiden? Kunnen we de werkelijkheid (be-)grijpen? Wat is samenzijn? Leer je van comfort of van het gebrek daar aan? Wat is de ‘ware’/’echte’ werkelijkheid?
“Acht!
‘Lust – dieper nog dan ‘t harte lijdt:
Negen!
Pijn spreekt: Verdwijn!
Tien!
‘Doch alle lust wil eeuwigheid-,
Elf!
‘- wil diepe, diepe eeuwigheid!’
(Fragment uit Aldus sprak Zarathoestra, Wereldbibliotheek, 2009)
# 7 Maria als hermafrodiet
Over de (metaforische) rol van de vrouw, de man/vrouw en de man in onze scheppingsverhalen
Eef Schoolmeesters en Marinke Marcelis, beiden opgeleid als beeldend kunstenaar en filosoof luidden deze avond samen in. Ze raakten geïnspireerd door het idee van Maria als hermafrodiet door de zomergastenaflevering over Raven van Dorst. Hoe onbevlekt was de ontvangenis eigenlijk? En wat kunnen we leren van de ‘onbevlekte inzichten’ van Nietzsche? Wat leren we hierover uit Genesis? En over de rol van het woord hierin? Hoe anders is het scheppingsverhaal van Aristophanes in het Symposium van Plato, waarin de man/vrouw de goden het vuur aan de schenen legde en daarom in tweeën werd gespleten tot de man en de vrouw? Wat kunnen we vandaag de dag leren over de rol van de vrouw, de man/vrouw en de man binnen onze scheppingsverhalen? Met deze vele vertrekpunten doken we de diepte in tot God over de wateren kwam en ons inspireerde tot het scheppen van nieuwe verhalen! We besloten de avond met het verzamelen en verzonnen van de ingrediënten voor een actueel scheppingsverhaal dat zich op haar beurt zeker in de staart zal bijten.
#8 Werken als mythe
Niet voor de winst, is de titel van een boekje dat de filosoof Martha Nussbaum in 2011 schreef. Maar waarom werken we dan wel?
De subtitel van haar boekje: waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft, dekt de lading van haar pleidooi. Als we ons blindstaren op de winst, ondermijnen we de mogelijkheid om ons kritisch tot dat winstgevende systeem te kunnen verhouden. Socrates nam er vergif op in: een leven zonder zelfonderzoek, een leven waarin je geen kritische (kritisch verwijst naar ‘zelf kunnen oordelen’) vragen mocht stellen, vond hij geen leven voor een mens. Nussbaum haalt Socrates dan ook aan om zich te verzetten tegen gestandaardiseerd onderwijs. Ook al is dat nog zo handig voor de bedrijfsvoering, het levert volgens Nussbaum uiteindelijk geen ‘mensen’ af die de democratie kunnen dragen.
Tijdens deze filosofieavond zijn we ingegaan op wat werken voor ons betekent: een manier om van waarde te kunnen zijn binnen de samenleving? Op welke manieren drukken we die waarde uit? Wat zoeken we in dat werk? Welke werkhouding nemen we aan? In welke vormen verschijnt werken voor ons? Welke mythes over werk houden ons aan het werk? Wanneer is werk nodig?
We vertrokken vanuit het boek Mythologieën van Roland Barthes om onze mythes over werken in kaart te brengen. Welke rol kunnen we zelf spelen in deze mythes? Zijn we er aan onderhevig? Kunnen we er mee spelen als ‘mythologen’?
#9 Machtsspelletjes
Hoe komt macht naar voren in de manier waarop we met elkaar spreken? Volgens filosoof Michel Foucault (1926-1984) is macht altijd ‘aan het werk’ en in die zin kunnen machtswisselingen dan ook ieder moment plaatsvinden. In de film Triangle of Sadness van Ruber Östlund (zie trailer bovenaan deze pagina), wordt dat mooi zichtbaar gemaakt.
Bij (vroegere) denkers, zoals bijvoorbeeld Plato, Hegel, Marx of Nietzsche, wordt macht – kort door de bocht – wat statischer gedacht. Dat had ook te maken met de manier waarop deze filosofen dachten over identiteit (en de samenleving waarbinnen deze identiteit vorm kon krijgen). Macht in die zin gedacht is dan ook eerder iets dat je gaandeweg kunt verwerven (of verliezen). Binnen filosofieën over macht is dan ook vaak sprake van verschillende rollen die binnen een bepaald systeem kunnen worden ingenomen: je bent machthebber (doorgaans de ‘heer’ in het verhaal) of onderworpene (de knecht, slaaf of plebejer, proletariër…). Je vrijheid binnen een systeem (jezelf of de maatschappij bijvoorbeeld) vergroten, betekent dan vooral: heer worden over je knecht (Hegel), je driften er onder krijgen (Plato), je lot omarmen en zo jezelf – als je het in je hebt – verheffen (Nietzsche), jezelf niet vrijwillig tot slaaf maken (de La Boétie en de Beauvoir), Je verenigen met de proletariërs en zo je ketenen afwerpen (Marx) etc.
Volgens Foucault is macht een meer dynamisch gegeven. Met ‘machtstechnieken’ (nauw verbonden met productietechnieken, tekensystemen en zelftechnieken) kan gespeeld worden. Het spreken is volgens Foucault ook een spel. Hoe kunnen wij dat spel spelen? Hoe verhouden we ons tot de regels van dat spel? En wie is er eigenlijk aan zet?
Speciale gast tijdens deze avond was Eva Schmetz, opgeleid als docent theater én filosoof. Ze nam ons mee in het statusspel van (de recent overleden) theatermaker en regisseur Keith Johnstone (1933- 2023). Vanuit een ogenschijnlijke eenvoud laat Johnstone zien hoe we kunnen spelen met status binnen het gesprek, hoe de koning door een simpele woordenwisseling onderdaniger is dan zijn onderdaan…
Marinke Marcelis gaf tijdens deze avond een inleiding op het thema vanuit het denken van Michel Foucault en het essay over de kracht van de verbeelding van Michel de Montaigne.